Waar is de Wob?
Opinie - De (on)vindbaarheid van de Wob op gemeentelijke websites duidt op een moeizame relatie tussen gemeenten en de Wob.
Eind 2015 publiceerde de VNG ‘Een praktische handleiding voor gemeenten over de Wet openbaarheid van bestuur’. Wel moet het praktische van deze bijna 170(!) pagina’s tellende handleiding voorzichtig geïnterpreteerd worden. Het document staat vol juridisch jargon. En het valt op dat er veel aandacht besteed wordt aan alle redenen om niet aan een Wob-verzoek te hoeven voldoen. En, alhoewel feitelijk juist, het geeft niet echt vertrouwen in het uitgangspunt (aan het begin van de handleiding) dat “bij bestuursorganen berustende informatie over een bestuurlijke aangelegenheid openbaar is". Alleen die ene zin bevat al twee gronden voor wanneer - volgens de handleiding - de Wob niet van toepassing is.
En dat klopt natuurlijk. Maar, al lezend, vraag ik me toch af in welke mate deze handleiding nou echt bijdraagt aan meer openheid. En in het licht van de nieuwe Wet open overheid werd ik toch nieuwsgierig naar wat gemeenten zelf zeggen over het openbaar maken van informatie. In een recent ander onderzoek is gebleken dat 1 op de 5 gemeenten actief informatie als Open Data beschikbaar stelt. Hoe is dat met passieve openbaarmaking?
In een klein onderzoekje ben ik op zoek gegaan naar wat gemeenten op dit moment (januari 2021) vertellen over het opvragen van informatie. Ik heb het beperkt tot de zogenaamde passieve openbaarmaking zoals die volgen uit de Wet hergebruik van overheidsinformatie (Who) en de Wet openbaarheid van bestuur (Wob).
Het beeld is niet rooskleurig. In het onderzoekje zijn de websites van alle 352 gemeenten doorzocht op ‘Wet hergebruik overheidsinformatie’, ‘Who’, ‘Wet openbaarheid van bestuur’ en ‘Wob’. Duidelijk wordt dat de meeste gemeenten de Who niet lijken te kennen. En bij de Wob tekent zich het beeld af dat toch wel veel gemeenten worstelen met het misbruik van de Wob. Zo vond ik een redelijk veel gemeenten die maar één manier van indienen accepteren (per fysiek post wel te verstaan). En dat dus geheel in tegenovergestelde richting van waar diezelfde gemeenten naar toe bewegen voor alle andere diensten. ‘Leuker kunnen we het niet maken, maar zeker ook niet makkelijker’ lijkt hier op te gaan. Maar deze gemeenten zeggen tenminste nog iets over de Wob en geven aan hoe je een verzoek kunt indienen. Helaas laat het onderzoek zien dat ruim 24% van de gemeenten zelfs met geen enkel woord rept over de Wob.
Vindbaarheid Who en Wob gemeenten (n=352)
Playing ‘Hard to get’
Wat in het onderzoek vooral opvalt is het grote aantal gemeenten dat het elektronisch indienen van een Wob-verzoek heeft uitgesloten. In een aantal gevallen wordt zelfs mede gedeeld dat “het college heeft besloten de elektronische weg niet open te stellen voor het indienen van een Wob-verzoek.” De indruk ontstaat hiermee dat deze gemeenten redelijk wat moeite nemen om het indienen van een Wob-verzoek er niet makkelijker op te maken. De meest in oog springende manier is wel de gemeente die aangeeft: “Bel hiervoor ons Team Juridische Zaken en vraag hoe u het verzoek formeel kunt indienen.”
Toegankelijkheid Wob-verzoek gemeenten (n=352)
Het uitgevoerde onderzoek geeft geen inzicht in waarom gemeenten dit doen, maar het vermoeden bestaat dat dit een reactie is op misbruik van de Wob. Het bestuursrecht zelf geeft weinig mogelijkheden om een Wob-verzoek te weigeren op basis van vermeend misbruik. Wel biedt artikel 2:15 Awb de mogelijkheid om (lid 1) “Een bericht kan elektronisch naar een bestuursorgaan worden verzonden voor zover het bestuursorgaan kenbaar heeft gemaakt dat deze weg is geopend.” Het artikel zelf (lid 2 en 3) geeft eigenlijk alleen een weigeringsgrond voor elektronische verzoeken als er sprake is van onevenredige belasting bij aanvaarding van een verzoek of als betrouwbaarheid of vertrouwelijkheid onvoldoende gewaarborgd zou kunnen worden. Bij onevenredige belasting gaat het dan om de belasting van een enkel verzoek (niet van de mogelijkheid dat het openstellen van de elektronische weg tot meer verzoeken zou kunnen leiden). Er is geen reden om aan te nemen dat een Wob-verzoek via elektronische weg een grotere belasting geeft dan een verzoek per post. Het omgekeerde is waarschijnlijk eerder het geval omdat vrijwel alle gemeenten fysieke post inscannen voordat het in behandeling wordt genomen. En ook van problemen met betrouwbaarheid of vertrouwelijkheid kan eigenlijk geen sprake zijn. Iedereen mag een Wob-verzoek indienen en bij toewijzing wordt de informatie openbaar. En bij afwijzing niet, ook niet voor de indiener van het verzoek. Maar dat gezegd hebbende, er is bijvoorbeeld via DigiD voldoende beveiliging toe te passen op de elektronische weg. De enige manier om dus een Wob-verzoek via elektronische weg categorisch te kunnen weigeren is door expliciet (conform lid 1 Art. 2:15 Awb) de elektronische route niet open te stellen.
De gekozen aanpak van veel gemeenten is dus om de elektronische weg geheel uit te sluiten. En dit ‘voelt’ nogal tegenstrijdig omdat diezelfde gemeenten (zonder uitzondering eigenlijk) allemaal fors inzetten op het digitaliseren van de dienstverlening. En het is ook een gemiste kans. Lid 1 van Art. 2:15 Awb stelt namelijk ook dat: “Het bestuursorgaan kan nadere eisen stellen aan het gebruik van de elektronische weg.” Het is dus helemaal niet verplicht om (ongestructureerde) e-mails te moeten aanvaarden als die elektronische weg eenmaal open staat. Het is juist heel verstandig om in dat geval een e-formulier (achter DigID of eHerkenning) aan te bieden en dus te eisen dat er voor elektronisch ingediende Wob-verzoeken gebruik gemaakt dient te worden van dat formulier.
Worsteling met de Wob
Dit alles geeft toch de indruk dat gemeenten worstelen met de Wob (en misbruik van de Wob). Maar ook bij gemeenten waar de Wob niet verstopt is of niet alleen per post ingediend mag worden, is het beeld dat het allemaal niet van harte gaat. Ik kan me dat laatste ook ergens goed voorstellen. Probeer het maar eens voor jezelf te beantwoorden. Hoe fijn zou jij het vinden als iemand zo maar met jouw werk mag meekijken? Wetend dat men er iets van gaat vinden? En probeer het je nu voor te stellen dat je dat in principe moet toestaan, tenzij je een duidelijke reden hebt om het te weigeren?
‘Open by design’ is niet zo maar een kreet
Ik ben van mening dat je die huivering alleen maar kan wegnemen als gemeentelijke processen ‘open by design’ ontworpen worden. Dat dwingt je namelijk om na te denken welke output voor iedereen toegankelijk moet zijn. Maar het geeft je ook de kans om bij het ontwerp van de processen (en het daaruit volgende ontwerp van de informatievoorziening) te bepalen wat juist niet toegankelijk moet zijn. Als je dat goed doet, dan hoeft een bestuurder of ambtenaar nooit meer op zoek te gaan naar de zogenaamde ‘persoonlijke beleidsopvattingen’ die weggelakt moeten worden.
Met ‘open by design’ bereik je ook een andere mindset. Je bent er dan bij het ontwerp van de processen en de informatievoorziening bewust van dat je voor een open raam zit en dat iedereen mee kan kijken. Die wetenschap dwingt je om na te denken over de vraag: en waar is het niet de bedoeling dat men mee kan kijken? Die vraag kun je dan in de veilige ‘omgeving’ van de ontwerpfase beantwoorden. En niet als er al een informatieverzoek ligt en je jezelf begint af te vragen of je niet ergens iets gezegd of geschreven hebt dan niet voor openbaarmaking bedoeld was.
En ook misbruik van de Wob kan met ‘open by design’ worden teruggedrongen. Door bij het ontwerp van de informatievoorziening al na te denken over wat zonder beperkingen openbaar gemaakt mag worden, verkort je ook het besluitvormingstraject voor iedere individueel Wob-verzoek. Hiermee kun je beter voorkomen dat je als gemeente te laat bent (denk aan de Wet Dwangsom).
Tot slot
Gelukkig zijn er ook mooie voorbeelden. Neem bijvoorbeeld de gemeente Eindhoven. Zij beginnen met de vrij duidelijke stelling dat iedereen een informatieverzoek kan indienen én maken duidelijk dat de enige reden mag zijn dat je meer wilt weten. En natuurlijk zijn er grenzen, maar de gemeente Eindhoven maakt hier heel handig gebruik van door goed duidelijk te maken waar veel openbare informatie al te vinden is (dat voorkomt vast een aantal onnodige Wob-verzoeken). Als je door dat lijstje bent (en het is een overzichtelijk lijstje) en je hebt nog niet gevonden wat je zoekt, dan volgt meteen uitleg over hoe je een Wob-verzoek kunt indienen. Die uitleg is uitermate plezierig en geeft je het idee dat het heel normaal is als je op deze manier informatie wilt opvragen.
